Trzecim objawem w obrębie autystycznej triady są zaburzenia rozwoju wyobraźni i rozumienia sytuacji społecznych. U dzieci objawiają się niewykształceniem lub nieprawidłowościami w fantazjowaniu i zabawach w udawanie. U dorosłych zaś brakiem elastyczności, niezdolnością do wyobrażenia konsekwencji działań swoich i innych oraz poważnymi trudnościami w wyobrażeniu sobie tego, co inni czują i myślą (teoria umysłu, słaba centralna koherencja).

L. Wing opisała zakres zaburzeń w rozwoju wyobraźni i rozumienia sytuacji społecznych w sposób następujący:

• Trudności ze zrozumieniem, że inni mogą mieć odrębny punkt widzenia - osoby z autyzmem mają trudności ze zrozumieniem, iż inne osoby mogą myśleć w sposób odmienny od ich własnych poglądów. Utrudnia im to osądzenie, co inni ludzie mogą pomyśleć lub zrobić w danej chwili, co z kolei utrudnia interakcje społeczne.
• Trudności z wyobrażeniem sobie przyszłości - osoby z autyzmem żyją często tu i teraz, nie są świadome, że istotne wydarzenia dzieją się poza ich zasięgiem oraz, że mają wpływ na te wydarzenia. Nie mając bogatego świata myśli, uczuć dotyczących otoczenia oraz bliskich im osób, który daje poczucie pewności, żyją w nieustannym lęku. Często boją się przyszłości, tego co się wydarzy, nawet w najbliższej przyszłości, chyba, że zostaną uprzedzeni, poinformowani dokładnie co się wydarzy, gdzie, kiedy i dlaczego.
• Trudności z planowaniem - związane są z brakiem zdolności do przewidzenia przyszłych wydarzeń. Mając trudności ze zorganizowaniem czasu uzależniają się od rutyny i wydarzeń następujących po sobie w stałym, przewidywalnym i niezmiennym porządku. Każda zmiana mogąca naruszyć stały porządek pozbawia poczucia bezpieczeństwa, wywołuje uczucie strachu, często niewspółmiernego do zaistniałej sytuacji.
• Brak elastyczności w stosowaniu pisanych i niepisanych reguł społecznych - każde społeczeństwo rządzi się złożonymi regułami społecznymi (obowiązujące prawo lub ogólnie przyjęte zwyczaje). Osoby z autyzmem często ich nie rozumiejąc, lub jeśli rozumieją nie potrafią ich ocenić, narażają się na ośmieszenie, odrzucenie, ale też na konflikt z prawem.
• Powtarzające się odgrywanie roli, często odtwarzane bez zrozumienia - do nauki nowego zachowania często wykorzystujemy mechanizm naśladowania zachowania innych ludzi. Podobnie czynią osoby z autyzmem, jednak najczęściej nie rozumieją, w jakich sytuacjach dane zachowanie jest społecznie akceptowane.
• Trudności w generalizowaniu pojęć, brak elastyczności myślenia - powoduje, że osoba z autyzmem dosłownie rozumie słowa, komunikaty do niej kierowane. „Zaczekaj minutkę” zwykle oznacza, że osoba za chwilę poświęci nam czas. Dosłowne znaczenia oznacza zupełnie coś innego i prowadzi do wielu nieporozumień i frustracji. Powyżej opisane trudności spowodowane zaburzeniami rozwoju wyobraźni i rozumienia sytuacji społecznych można uzupełnić o:
• Rytualizm, naleganie na zasady i sztywny plan dnia, niechęć do zmian - zasady oraz struktura odgrywają w naszym życiu ważną rolę, są jednak szczególnie istotne dla osób z autyzmem. Zamiłowania do porządku, znanego, już przeżytego doświadczenia, do struktury, daje poczucie bezpieczeństwa. Problem z generalizacją doświadczeń skutkuje brakiem elastyczności w dostosowaniu się do innych warunków. Każda nawet najdrobniejsza zmiana w otoczeniu lub w planie dnia musi być dokładnie zaplanowana, a osoba odpowiednio wcześniej powiadomiona. Bowiem stawianie czoła zmianom, szczególnie tym nieoczekiwanym, może być dla osoby autystycznej bardzo stresującym doświadczeniem.
• Niecodzienne i w pełni pochłaniające szczególne zainteresowania, używanie przedmiotów bez świadomości ich właściwego zastosowania - osoby z zaburzeniami ze spektrum autyzmu często posiadają szczególne zainteresowania, które najlepiej, by dojrzewały wraz z dzieckiem (małe dziecko kolekcjonuje karteczki ze zwierzętami, starsze ogląda albumy lub odczytuje informacje o nich). Zdarza się, że szczególne zainteresowania pochłaniając całkowicie uwagę osoby autystycznej rzutują na jej funkcjonowanie społeczne (izolacja, utrata cierpliwości, zerwane przyjaźnie). Z drugiej strony pasjonujące hobby może być sposobem rozładowania codziennego stresu i napięcia, zwłaszcza, gdy wykorzystywane jest w sposób elastyczny. W tym miejscu warto wspomnieć o tym, że niektóre zainteresowania mogą być szczególnie niebezpieczne (fascynacja ogniem lub wodą) nie tylko dla osoby z autyzmem, ale i jej otoczenia. Większość dzieci z autyzmem wykazuje tendencje do używania przedmiotów, zabawek niezgodnie z przeznaczeniem, w nietypowych celach, jak np. skrobanie łopatką po szorstkiej powierzchni. Ich zabawa na ogół pozbawiona jest twórczości i wyobraźni, polega na stereotypowych, powtarzalnych czynnościach (piętrzenie, szeregowanie, wprawianie w ruch wirowy przedmiotów, zabawy sznurkiem). Dzieci z autyzmem niezwykle starannie dokonują wyboru, czy selekcji zabawek mających dla nich znaczenie. W ten sposób prawdopodobnie próbują się odgrodzić od świata budzącego w nich lęk.
• Trudności z przenoszeniem umiejętności na różne sytuacje, w których są one wykorzystywane - osoby z zaburzeniami ze spektrum autyzmu napotykają trudności przy generalizacji danej umiejętności w różnych sytuacjach. Dzieje się tak dlatego, że umiejętności wyuczone w konkretnej sytuacji, nie są automatycznie przenoszone (generalizowane) na inne, nawet bardzo podobne. Jeśli dziecko nauczone zostało przygotowywania kanapki podczas zajęć w szkole, nie znaczy to wcale, że będzie potrafiło ją zrobić w domu. Pomimo, iż sam proces przygotowania jest podobny, różnica w wyglądzie produktów, czy przyrządów kuchennych może być źródłem trudności. Dzięki relacjom osób z autyzmem okazuje się, że trudności te mogą dotyczyć również sfery interakcji społecznych.
• Nieświadomość zewnętrznych zagrożeń - zaburzona zdolność uczenia się i generalizowania zdobytych umiejętności i doświadczeń naraża osoby z autyzmem na większe ryzyko zagrożenia zdrowia i życia. Osoby, u których zaburzenia rozwoju wyobraźni występują w niewielkim nasileniu mają problem ze zmodyfikowaniem swojego zachowania w sytuacji realnego zagrożenia. Zawsze trzeba pamiętać, że wysoko funkcjonująca osoba z autyzmem może nie zareagować w sytuacji niebezpieczeństwa w sposób elastyczny. Najprawdopodobniej będzie miała problem z przerwaniem rytuału, czy aktualnego zajęcia, nie zrozumie dlaczego trzeba się śpieszyć.
• Układanie rzeczy dokładnie w tym samym miejscu - tego typu zachowanie nie zawsze stanowi problem. Umiarkowane zamiłowanie do porządku uznawane jest powszechnie za cechę pożądaną. Problem pojawia się, gdy upieranie się, że przedmioty powinny znajdować się w ściśle określonym miejscu, czy porządku, przybierają formę rytuału i w sposób znaczący zakłócają normalne funkcjonowanie w życiu codziennym.
• Wybiórcze zdolności - u niewielkiej liczby osób z autyzmem występują talenty, czy zdolności dużo większe, niż sugerowałby ogólny poziom ich rozwoju. Najczęściej jest to talent muzyczny, plastyczny, uzdolnienie w dziedzinie zapamiętywania i liczenia w pamięci. Jednak większość specjalnych umiejętności jest mało przydatnych w życiu codziennym.

Literatura:

Autyzm z Klasą. Edukacja i integracja uczniów z autyzmem lub zespołem Aspergera w szkołach różnego typu- materiały konferencyjne, Fundacja Synapsis, Warszawa 2012.
Bowen M., Plimey L., Włączanie uczniów z autyzmem w środowisko szkolne. Poradnik, Fundacja Synapsis, Warszawa 2012.
De Clercq Hilde, Autyzm od wewnątrz- przewodnik. Fraszka Edukacyjna, Warszawa 2007.McKernan T., Mortlock J., Autyzm w centrum uwagi, Wydawnictwo „Jak”, Kraków 2004.
Williams D., Nikt nigdzie, Fraszka Edukacyjna, Warszawa 2015.
Williams K., Zrozumieć ucznia z zespołem Aspergera: wskazówki dla nauczycieli (program „Choroby rzadkie bez tajemnic”) -strona internetowa
Zespół Aspergera w okresie dojrzewania. Wzloty, upadki i cała reszta, pod red. Line Holliday Willey, Fundacja Synapsis, Fraszka Edukacyjna, Warszawa 2006.