Trudności w rozumieniu komunikacji werbalnej i niewerbalnej

Oprócz trudności w nawiązywaniu prawidłowych interakcji społecznych, osoby z autyzmem mają problemy z werbalnym i niewerbalnym porozumiewaniem się z innymi ludźmi. Zaburzenie to występuje w różnych postaciach i stopniach nasilenia, a dotyczy głównie przekazywania za pomocą słów, tonu głosu, mimiki i gestów swoich potrzeb, pragnień i myśli oraz zrozumienia przekazywanych im treści.

Dodatkowo osoby z autyzmem mają trudności z odpowiednim odbiorem informacji z otoczenia (związków między działaniami innych osób, konsekwencji tych działań) i relacji miedzy zjawiskami (trudności w rozpoznawaniu kontekstu, rozumieniu związków między zjawiskami, wskazówek), mając przy tym do dyspozycji wyłącznie dosłowne znaczenie poszczególnych słów.

Zaburzenia rozwoju mowy i komunikacji społecznej obejmują:

• Brak lub słabą motywację do komunikowania się z otoczeniem - wiele osób z autyzmem nie zdaje sobie sprawy jak istotna jest komunikacja, dlatego niechętnie używają mowy, gestów lub pisma do porozumiewania się z innymi ludźmi.
• Echolalię i powtarzanie - echolalia, mowa papuzia, jest obecna na wczesnym etapie rozwoju dziecka (18-36 miesiąc), służąc do nauki wypowiadania słów, wzbogacania słownictwa oraz jako metoda podtrzymywania dialogu. U osób z autyzmem może występować bardzo długo, przyjmując postać echolalii bezpośredniej (natychmiastowe powtarzanie słów, zwrotów, wypowiedzi, bezpośrednio po ich usłyszeniu z zachowaniem prozodii mowy), odroczonej lub funkcjonalnej (powtarzanie wypowiedzi z pewnym odroczeniem w czasie/ we właściwym kontekście sytuacyjnym). Zdarza się, że osoby wykorzystują echolalię, jako swoistą strategię komunikacyjną, powtarzając pytania, które dotyczą czynności lub przedmiotu, który chcą dostać, np. Chcesz lalę?, Czy chcesz pić? W mowie osób wyżej funkcjonujących, sprawnych językowo, trudniej doszukać się ukrytych śladów echolalii. Można je odnaleźć w sposobie relacjonowania zdarzeń, kiedy osoba dosłownie przytacza wypowiedzi poszczególnych osób, nie przechodząc w mowę zależną; w wypowiedziach charakteryzujących się przewagą dosłownych powtórzeń nad twórczym konstruowaniem komunikatów; w bogatym zasobie słownictwa, ale o ograniczonym zakresie znaczeniowym.
• Komunikowanie się ograniczone tylko do wyrażania potrzeb, wygłaszania komentarzy, obsesyjnego zadawania pytań z równoczesnym ignorowaniem odpowiedzi - problem dotyczy głównie osób, które nie wykorzystują mowy, jako sposobu do nawiązania rozmowy, dyskusji, dzielenia się swoimi doświadczeniami, przeżyciami, jako środka do wchodzenia w interakcje z innymi. Wykorzystują język nie do celów społecznych, lecz do sygnalizowania, wyrażania własnych potrzeb, wygłaszania komentarzy (często niezwiązanych z sytuacją), stwierdzeń faktów, czy zadawania pytań na tematy w obrębie ich zainteresowań. Pytania te często zadawane są w sposób stereotypowy, wielokrotnie w ciągu dnia, bez względu na to, jak często i przez kogo odpowiedź została udzielona. Bywa, że osoba domaga się odpowiedzi zawsze, w dokładnie taki sam sposób lub zadaje pytania tak szybko, że nie daje rozmówcy szansy na odpowiedź albo nagle przestaje mówić i odchodzi, ignorując potrzeby rozmówcy.
• Jednostronną aktywność (bezustanne mówienie) i myślenie niezależnie od reakcji innych - trudności te związane są również z zaburzeniami w rozwoju wyobraźni i rozumienia sytuacji społecznych. Wiele osób z autyzmem posiada bardzo ograniczony obszar zainteresowań, który w konsekwencji może prowadzić do obsesji na punkcie jednego tematu. Często temat ten jest tak bardzo absorbujący, że ogranicza funkcjonowanie społeczne i poznawcze. Koncentracja na wybranym temacie i kontynuowanie wątku bez względu na reakcję otoczenia wynika najczęściej z nieuświadomienia i niezrozumienia sygnałów wysyłanych przez rozmówcę (znudzenie, ziewanie, rozglądanie się wokoło, wiercenie się), może prowadzić do odrzucenia i izolacji.
• Trudności w rozumieniu języka ciała - nastrój, samopoczucie odzwierciedla nasza postawa, kontakt wzrokowy, mimika, gestykulacja, określana jako mowa ciała. Dzięki umiejętności interpretacji tych wskazówek uświadamiamy sobie, gdy ktoś jest zmęczony, smutny, znudzony, podekscytowany, nawet, gdy przeczą temu stanowi jego własne słowa. Osoba z autyzmem często nie zwraca uwagi na sygnały pozawerbalne, a jeśli już, ma znaczne problemy z ich interpretacją lub interpretuje niewłaściwie, doprowadzając swoim zachowaniem do sytuacji konfliktowych w grupie rówieśniczej (np. spojrzenie interpretuje jako zaczepkę ze strony kolegi).
• Ograniczone zdolności w rozumieniu znaczeń związanych z różnymi tonacjami głosu, gestami, w rozumieniu intencji - osoby z autyzmem mogą mieć znaczne trudności ze zrozumieniem znaczeń związanych z tonem głosu. Wchodząc w interakcje z innymi ludźmi, uczymy się w sposób naturalny wyczuwać ich nastrój, rozumieć znaczenie przypisane określonemu tonowi głosu. Intonacja, diametralnie zmieniając wydźwięk wypowiadanych przez nas słów, prowadzi nie tylko do niezrozumienia komunikatu przez osobę z autyzmem, ale potęgując stres związany z utratą kontroli i bezpieczeństwa, może doprowadzić do zwiększenia intensywności nietypowych lub trudnych do zaakceptowania zachowań.
• Dosłowną interpretację wypowiedzi, problemy z odczytywaniem podtekstów komunikacyjnych - duże trudności w komunikowaniu się z osobą z autyzmem wynikają z dosłownego rozumienia języka (zaburzenia semantyczno-pragmatyczne). Osoby z autyzmem zakładają, że znaczenie słów jest dokładnie takie, jak one je słyszą. Niestety tak nie jest. W rozmowach często korzystamy z idiomów, niecodziennych wyrażeń, sarkazmów, homonimów (w większości dowcipów wykorzystywane jest podwójne znaczenie). Wyrażenia typu „skręcało ją z ciekawości”, czy „umyj ręce w toalecie” są dla nas oczywiste, lecz zwykle dezorientują osoby z autyzmem, które dosłownie interpretują wypowiedź. Równie duże trudności sprawia osobom z autyzmem odczytywanie podtekstów komunikacyjnych (empatii, kontekstu, ironii, „niewinnych kłamstewek”, aluzji i wskazówek), które w sposób znaczący zniekształcają nasze wypowiedzi i pozbawiają je jednoznaczności.
• Nieprzestrzeganie reguł językowych - każdą wypowiedź określają swoiste reguły językowe. Należą do nich reguły fonetyczne, związane ze stroną brzmieniową języka, morfologiczne czyli dotyczące fleksji oraz słowotwórstwa. Osoby z autyzmem posługujące się mową werbalną, pomimo bogatego zasobu słownictwa, często mają problem z zastosowaniem prawidłowych konstrukcji gramatycznych, budowaniem złożonych wypowiedzi.
• Myślenie wizualne - proces dekodowania informacji u osób z autyzmem przebiega powoli i stopniowo, dlatego informacja ustna ze względu na krótki czas emisji często bywa niezrozumiała. Język obrazów jest dla autysty językiem ojczystym, słowo mówione jest językiem obcym. Komunikacja przebiega więc sprawniej, gdy wypowiedziom werbalnym towarzyszy wizualizacja.

Literatura:

Autyzm z Klasą. Edukacja i integracja uczniów z autyzmem lub zespołem Aspergera w szkołach różnego typu- materiały konferencyjne, Fundacja Synapsis, Warszawa 2012.

Bowen M., Plimey L., Włączanie uczniów z autyzmem w środowisko szkolne. Poradnik, Fundacja Synapsis, Warszawa 2012.

De Clercq H, Autyzm od wewnątrz- przewodnik. Fraszka Edukacyjna, Warszawa 2007.

McKernan, Mortlock J, Autyzm w centrum uwagi, Wydawnictwo „Jak”, Kraków 2004.

Williams D., Nikt nigdzie, Fraszka Edukacyjna, Warszawa 2005.

Williams K., Zrozumieć ucznia z zespołem Aspergera: wskazówki dla nauczycieli - Choroby rzadkie bez tajemnic” [Online]. Protokół dostępu: http://autystyczni.pl/k/zespol-aspergera [27.02.2014].

Zespół Aspergera w okresie dojrzewania. Wzloty, upadki i cała reszta, pod red. Line Holliday Willey, Fundacja Synapsis, Fraszka Edukacyjna, Warszawa 2006.