Zaburzenia ze spektrum autyzmu postrzegane często przez pryzmat całkowitego braku zainteresowania drugim człowiekiem, wycofywaniem się z relacji społecznych, są określane jako "niewidoczna niepełnosprawność". Osoby z ASD wyglądają tak samo jak zdrowi rówieśnicy, jedynie to, co zwraca uwagę otoczenia, to odmienne zachowania, często niezrozumiałe i uznawane za dziwaczne.

L. Wing i J. Gould dzięki swoim badaniom wyodrębniły wśród osób z ASD trzy główne typy osobowościowe:

• osoby powściągliwe, pełne rezerwy (niezainteresowane kontaktem, wycofane, obojętne na otoczenie; inni ludzie traktowani są instrumentalnie; nie okazując przywiązania, są zdolne do wytworzenia prostych więzi uczuciowych);
• osoby pasywne, bierne (zwykle trzymają się na uboczu, zachęcone do kontaktu odczuwają przyjemność z obcowania z ludźmi, włączają się we wspólne działania, jednak muszą być kierowane);
• osoby aktywne, specyficzne w relacjach (chętnie inicjują kontakt - towarzyszą im sztywne wzorce zachowań; przebieg interakcji ma charakter rutynowy).

Zdarza się, że osoba z ASD przejawia wszystkie trzy typy zachowań zależnie od sytuacji.

Specyficzne trudności w nawiązywaniu prawidłowych kontaktów społecznych nie czynią z osób z ASD jednostek aspołecznych, niechętnych do podejmowania relacji, jednak trudności związane z interakcjami społecznymi mogą być źródłem wielu problemów. Nieumiejętność zawierania przyjaźni i bliskich relacji z drugą osobą może prowadzić do poczucia izolacji, niepokoju, a często nawet do zaburzeń psychicznych (depresja).

Niektóre osoby z ASD, szczególnie podczas nawiązywania pierwszych relacji lub w nowej sytuacji mogą sprawiać wrażenie nietowarzyskich, izolujących się, zamkniętych w sobie. U podłoża takich zachowań leży najczęściej bardziej lub mniej uświadomiony lęk przed wyśmianiem, odrzuceniem, często wynikający z wcześniejszych doświadczeń związanych z nieudanymi próbami nawiązania kontaktu.

Innym powodem może być niepełne rozumienie sytuacji społecznej i w konsekwencji brak odpowiedzi, co może być uznane za ignorowanie partnera interakcji. Najbardziej prozaiczne rozmowy dotyczące otaczającej rzeczywistości często wymagają wielkiego wysiłku intelektualnego, dogłębnego zastanowienia się nad odpowiedzią - konsekwencją takich zachowań może być postrzeganie osoby z ASD jako wyniosłej.

Bywa, że osoby z zaburzeniami ze spektrum autyzmu uważają rozmowy towarzyskie za bezsensowną stratę czasu lub próbują narzucić temat rozmowy i całkowicie ją zdominować. Usilne dążenie do rozmowy na tematy znajdujące się w obrębie zainteresowań (obsesje tematyczne) może sprawić, że osoba autystyczna będzie postrzegana jako egocentryczna.

Zdarza się, że osoba aktywna towarzysko w pewnych sytuacjach staje się bierna - najczęstszą przyczyną takiego zachowania jest utrata poczucia bezpieczeństwa, braku pewności siebie lub problemów ze zrozumieniem tego, czego się od niej wymaga (zagubienie).

Również sposób, w jaki osoby z ASD próbują nawiązać kontakt może być uznawany za dziwaczny czy nieodpowiedni (niegrzeczne, niepożądane pytania, szczerość, niefortunny komentarz, niewłaściwy kontakt fizyczny lub wzrokowy). Tego typu zachowanie powoduje dyskomfort, zakłopotanie drugiej osoby, może prowadzić do nieumyślnego obrażania rozmówców, a w konsekwencji do odrzucenia i izolacji.

Kompetencje społeczne u osób dotkniętych ASD nie rozwijają się w sposób naturalny.

Aby w przyszłości nie narazić swojego dziecka na izolację społeczną warto jak najwcześniej podjąć trening umiejętności społecznych, który powinien być kontynuowany przez całe życie. Nie jest to żadna droga czy skomplikowana terapia, to bycie z dzieckiem w różnych sytuacjach społecznych i towarzyskich. Osoby z autyzmem nie zawsze uczą się na podstawie własnych doświadczeń, ponieważ mają trudności z uogólnianiem i generalizowaniem. Dzięki wielokrotnie powtarzanym prostym zachowaniom społecznym dajemy dziecku modele, bezpieczne strategie właściwych zachowań, które osoba z ASD będzie mogła początkowo naśladować, a później modyfikować i wykorzystywać w różnych sytuacjach.

Zatem właściwego zachowania można nauczyć się. Dziecko powinno przyswoić sobie jak najwięcej elementów odpowiedniego zachowania i „trenować” je w różnych sytuacjach społecznych i towarzyskich. Tym samym może zmniejszyć się częstotliwość zachowań niepożądanych.

Wpływ zaburzeń ze spektrum autyzmu na proces socjalizacji i kształcenia

Trudności związane z nawiązywaniem i podtrzymywaniem prawidłowych interakcji społecznych mogą przysporzyć problemów zarówno w grupie przedszkolnej, w szkole podczas lekcji i przerw.

Placówka, do której uczęszcza dziecko z ASD, może być bardzo stresującym miejscem, zwłaszcza jeśli pracownicy szkoły, rówieśnicy nie są zaznajomieni ze specyfiką zaburzeń. Do głównych czynników stresogennych można zaliczyć: poczucie odmienności, nieustanne zmiany (przechodzenie do różnych gabinetów, zmiana nauczycieli, wycieczki szkolne), silne doznania sensoryczne (hałas, zapach, oświetlenie), relacje towarzyskie, praca w grupach, przerwy, strach przed byciem obiektem znęcania się.

Osoby z ASD mogą mieć trudności związane z :

• niską tolerancją wobec grupy rówieśniczej - dzieci z ASD mogą mieć problemy ze zrozumieniem zachowania rówieśników, czują się sfrustrowani, często reagują na ich wymagania w niewłaściwy sposób (niepokój, zachowania agresywne); nie rozumieją sarkazmu, dowcipów, niepisanych zasad towarzyskich obowiązujących w danej grupie rówieśniczej;
• niechęcią wobec dzielenia się i działania w ustalonej kolejności - dla niektórych osób z ASD utrzymanie dystansu fizycznego ma ogromne znaczenia dla poczucia bezpieczeństwa, wówczas mogą doświadczać trudności, np. z ustawianiem się w kolejce (do przyjęcia jest ustawienie się na początku lub końcu kolejki); inne osoby z zaburzeniami ze spektrum autyzmu z kolei mogą nie zdawać sobie sprawy z istnienia granic osobistych oraz tego, jak duży dyskomfort sprawiają innym ludziom, stojąc za blisko; w tym wypadku może pomóc reguła: „stój na odległość wyprostowanej ręki”;
• z prostymi czynnościami społecznymi - gry i zabawy będą stanowiły dla nich często skomplikowany proces (przestrzeganie ustalonych reguł, przestrzeń osobista, rozmowa) - osobom z ASD trudno zrozumieć, w jaki sposób układa się kolejność zabierania głosu podczas rozmowy; kiedy należy się włączyć lub odpowiedzieć; problem nabiera złożoności podczas rozmów grupowych; należy przybliżyć im te mechanizmy oraz nauczyć odpowiedniej interpretacji sygnałów;
• niskim stopniem empatii lub jej brakiem i trudnościami w rozumieniu intencji - wynika to m.in. z zaburzeń w obrębie teorii umysłu - w autyzmie nie dochodzi do osiągnięcia pełnej dojrzałości systemu odpowiedzialnego za rozpoznawanie własnych stanów umysłu oraz wyodrębnienia przez analogię stanów umysłu innych ludzi; trudności z dostrzeżeniem uczuć towarzyszących interakcji, problemy z domyśleniem się, co czują inni, z niezrozumieniem ich potrzeb nakładają się na nieumiejętność odpowiedniego zareagowania na uczucia innych;
• z powściągliwością lub nieporadnością w kontaktach z innymi - sposób ich zachowania oraz odpowiedzi na pytania lub polecenia mogą sprawiać wrażenie, że osoby z ASD są nieporadne, niechętne do współpracy lub niegrzeczne;
• ograniczonymi zainteresowaniami lub uwielbieniem dla jednego, konkretnego tematu - to może negatywnie wpływać na umiejętności zawierania przyjaźni lub angażowania ludzi w dłuższe rozmowy, które mogą być bardzo jednostronne, co dla grupy rówieśniczej bywa irytujące.

Opisane powyżej problemy wynikające z triady zaburzeń autystycznych pokazują, dlaczego dzieci i młodzież z ASD mogą stać się ofiarami znęcania się.

Jest to obecnie zjawisko coraz bardziej powszechne w szkołach polskich - osoby z autyzmem, które doświadczają uporczywego nękania, z uwagi na trudności w komunikowaniu się - takich przypadków nie zgłaszają (często nie wiedzą jak i gdzie szukać pomocy). Z drugiej strony niewłaściwy sposób rozładowania napięcia nasila akty przemocy ze strony rówieśników, prowokując do dalszego niewłaściwego zachowania.

Literatura:

Autyzm z Klasą. Edukacja i integracja uczniów z autyzmem lub zespołem Aspergera w szkołach różnego typu -materiały konferencyjne, Fundacja Synapsis, Warszawa 2012.

Bowen M., Plimey L., Włączanie uczniów z autyzmem w środowisko szkolne. Poradnik , Fundacja Synapsis, Warszawa 2012.

McKernan T. ,Mortlock J., Autyzm w centrum uwagi, Wydawnictwo „Jak”, Kraków 2004.

Zespół Aspergera w okresie dojrzewania. Wzloty, upadki i cała reszta , pod red. Line Holliday Willey, Fundacja Synapsis, Fraszka Edukacyjna, Warszawa 2006.